Pracuję w sklepie odzieżowym, w którym sprzedawane są luksusowe towary. Ich ceny przewyższają nawet kilkukrotnie moje wynagrodzenie. Od jakiegoś czasu nasiliły się kradzieże. Ponieważ niedługo kończy mi się umowa o pracę na okres próbny, pracodawca przedstawił mi nową umowę z dodatkowym zapisem o następującej treści: „Pracownik wyraża zgodę na dokonanie potrącenia z wynagrodzenia za pracę w wysokości pełnej szkody wyrządzonej w mieniu pracodawcy.” Czy jest możliwe, aby pracodawca obniżył mi na tej podstawie wynagrodzenie albo w ogóle go nie wypłacił?
W przypadkach przewidzianych w kodeksie pracy (dalej: k.p.) wynagrodzenie pracownika może ulec pomniejszeniu. Istnieją jednak pewne ściśle określone warunki, które muszą być spełnione, aby dokonane przez pracodawcę potrącenie nie było sprzeczne z prawem.
Jakie odliczenia
Zgodnie z przepisami pracodawca ma obowiązek dokonać odliczenia z tytułu obowiązkowych składek na ubezpieczenie społeczne, składki zdrowotnej oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych. W następnej kolejności potrąceniu ulegają kwoty wynikające ze zobowiązań alimentacyjnych oraz innych tytułów wykonawczych. Wynagrodzenie może być pomniejszone również z uwagi na zaliczkę udzieloną pracownikowi oraz w przypadku nałożenia na zatrudnionego finansowej kary porządkowej.
W celu zapewnienia ochrony wynagrodzenia ustawodawca wprowadził kwotę wolną od potrąceń obligatoryjnych. Jest ona różna w zależności od podstawy, na jakiej dokonane zostało obniżenie wynagrodzenia. Zajęcie wynagrodzenia za świadczenia alimentacyjne nie może przekroczyć 3/5 pensji, a w razie egzekucji innych należności lub potrącania zaliczek pieniężnych – połowy wynagrodzenia. Niezależnie od tych potrąceń, kary pieniężne potrąca się w granicach określonych w art. 108 k.p.
Ponadto pensja po potrąceniach nie może być niższa niż:
- minimalne wynagrodzenie ustalane na podstawie odrębnych przepisów, przysługujące pracownikowi zatrudnionemu w pełnym wymiarze czasu pracy, po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych – przy potrącaniu sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych,
- 75 proc. minimalnego wynagrodzenia – przy potrącaniu zaliczek pieniężnych udzielonych pracownikowi,
- 90 proc. najniższego wynagrodzenia – przy potrącaniu kar pieniężnych przewidzianych w art. 108 k.p.
Ograniczenia w zakresie minimalnej kwoty wypłacanego wynagrodzenia nie dotyczą jedynie potrącania należności z tytułu świadczeń alimentacyjnych.
Dobrowolne uszczuplenia
Dodatkowo przepisy przewidują możliwość dokonania tzw. „dobrowolnych” potrąceń (art. 91 k.p.), czyli potrąceń innych należności niż wymienione powyżej. Podstawową różnicą pomiędzy nimi jest konieczność wyrażenia pisemnej zgody przez pracownika na dokonanie „dobrowolnego” potrącenia.
Zdarza się, że pracodawcy, chcąc ułatwić sobie dochodzenie należności od pracowników, spowodowanych np. wyrządzoną przez zatrudnione osoby szkodą, wykorzystują swoją pozycję oraz nieznajomość przepisów przez pracowników. Mianowicie dodają do umowy o pracę klauzulę bądź przedstawiają pracownikowi do podpisu oddzielne oświadczenie, w którym zatrudniony wyraża zgodę na pokrywanie z jego wynagrodzenia za pracę szkody w majątku pracodawcy ujawnionej w późniejszym czasie.
Takie działanie pracodawców jest jednak niezgodne z prawem, a podpisana przez pracownika zgoda nieważna. Zgodnie bowiem z orzecznictwem Sądu Najwyższego pracownik nie może podpisać blankietowej zgody na potrącanie należności z jego wynagrodzenia. Wyrażona przez niego akceptacja musi dotyczyć konkretnej kwoty i wynikać ze świadomości istniejącego długu wobec pracodawcy. Ten ostatni nie może dokonywać potrąceń z wynagrodzenia swoich podwładnych w dowolnym momencie i w ustalonej przez siebie wysokości. Nie istnieje więc możliwość wyrażenia takiej blankietowej zgody na przyszłość.
Rekomendowane rozwiązanie
W opisanym na wstępie przypadku pracownik powinien odmówić podpisania umowy o pracę w zaproponowanej formie. Jednak nawet jeżeli już to uczynił, pracodawca nie będzie mógł na tej podstawie dokonać skutecznego potrącenia z jego wynagrodzenia. Warto również podkreślić, że umowa o pracę zawierająca takie postanowienie będzie w pozostałym zakresie ważna i obowiązująca.
Kolejnym ograniczeniem, jakie przewidują przepisy k.p. jest wysokość potrącenia. Nie może ono obniżać wynagrodzenia do kwoty niższej niż minimalne wynagrodzenie, ustalane na podstawie odrębnych przepisów, przysługujące pracownikom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy, po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych (w przypadku osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze – proporcjonalnie do ich etatu), jeżeli dokonywane jest na rzecz pracodawcy. Jeśli natomiast potrącenie dokonane będzie na rzecz innej osoby, pensja pracownika nie może być niższa niż 80 proc. wskazanej wyżej kwoty. Pracownik nie może, nawet dobrowolnie, zrzec się większej części swojego wynagrodzenia. Dodatkowo, jeżeli nastąpi zbieg potrącenia dobrowolnego z ustawowymi, potrącenia na które pracownik wyraził zgodę dokonywane są w ostatniej kolejności.
Podkreślić należy również to, że chociaż zgoda pracownika nie może być wyrażona przed powstaniem zobowiązania wobec pracodawcy, to można jej udzielić już po dokonaniu przez pracodawcę potrącenia z wynagrodzenia. Może to mieć miejsce np. w przypadku, gdy pracownik uznaje swój dług wobec pracodawcy i chcąc uniknąć innych konsekwencji godzi się na zajęcie części wynagrodzenia. Ponadto zatrudniony może w każdej chwili cofnąć swoją zgodę na dokonywanie kolejnych potrąceń. Powinien jednak uczynić to w formie pisemnej pod rygorem nieważności.
Jeśli pracodawca dokonał potrącenia z wynagrodzenia w sposób naruszający prawa pracownika – bez jego zgody lub też przekraczając maksymalną wysokość potrącenia – ten ostatni może dochodzić swoich praw przed sądem pracy.
Podstawa prawna
Art. 87 - 91 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1502 ze zm.).
